Nadrzędnym celem polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych powinno być zapewnienie im równoprawnego dostępu do poszczególnych obszarów społecznego funkcjonowania, szczególnie w sferze zatrudnienia. I choć Polska wydaje 3 mld zł. rocznie na wsparcie zatrudnienia osób niepełnosprawnych – więcej niż kraje europejskie, gdzie co druga osoba niepełnosprawna posiada pracę, w naszym kraju w zatrudnieniu pozostaje co piąta.
Jeszcze 20 lat temu problem niepełnosprawność nie leżał w obrębie działań polityki społecznej Państwa. Przed rokiem 1991 funkcjonował indywidualny model niepełnosprawności – osoba niepełnosprawna (inwalida) postrzegana była jako osoba, na którą traumatyczne, fizyczne i psychologiczne oddziaływanie ma jej choroba, a to sprawia, że nie potrafi ona zapewnić sobie odpowiedniej jakości życia w wyniku samodzielnych wysiłków. Dzięki uchwaleniu w dniu 10.10.1991r. ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych zaczęto podejmować działania w celu aktywizacji zawodowej tej części społeczeństwa. Obecnie przeważa społeczny model niepełnosprawności, który zakłada, że ograniczenia osób niesprawnych tkwią w środowisku ich otaczającym i przenosi ciężar gatunkowy z jednostki na społeczeństwo.
Osoba niepełnosprawna to: „jednostka w pełni swych praw, znajdującą się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń, nie może przezwyciężyć w taki sposób, jak inni ludzie. Bariery te są zbyt często wzmacniane przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa”.
Europejskie Forum Niepełnosprawności Parlamentu Europejskiego
Osoba niepełnosprawna jest postrzegana, nie tylko jako jednostka z problemami chorobowymi, wymagająca odpowiedniej opieki ale jako jednostka społeczna mająca w szczególności prawo do pracy. Prawo to, ani przez Państwo ani przez pracodawców nie jest należycie respektowane. Również same osoby niepełnosprawne, w niektórych przypadkach źle interpretują ten przywilej.
Analizując rynek pracy dla osób niepełnosprawnych można stwierdzić, iż w Polsce nadal jest utrzymywany segregacyjny podział pracy. Segregacja ta dotyczy zarówno ofert zakładów pracy gdzie mogą znaleźć zatrudnienie osoby niepełnosprawne, jak i miejsc pracy/zawodów, które są im proponowane.
Najbardziej chłonne dla pracowników niepełnosprawnych są zakłady pracy chronionej. W 2004 r. ich liczba wynosiła około 2,5 tys. podmiotów, które zatrudniały blisko 200 tys. pracowników niepełnosprawnych. Dane dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych na tzw. otwartym rynku pracy nie doczekały się wiarygodnych opracowań.
Po wejściu do UE i w konsekwencji niejasnych przepisów liczba ZPCh malała przy wzroście zatrudnienia – i tak w 2004 r. wynosiła 2463 zakładów przy zatrudnieniu 172597 ON a w 2006 r. ilość ZPCh zmalała o 100, przy wzroście zatrudnienia ON o 2 tys.
Tendencja ta, niestety w ostatnich miesiącach radykalnie się zmieniła. W wyniku nowelizacji Ustawy o rehabilitacji zawodowej, społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U.08 Nr 14 poz 92 tekst ujednolicony) po 1 stycznia br. kilkadziesiąt zakładów pracy chronionej w szczególności wywodzących się z dawnych spółdzielni inwalidzkich stoi przed widmem bankructwa. Nastąpiły liczne przypadki zwolnień pracowników niepełnosprawnych, szczególnie ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. A więc tych, którzy na wolnym rynku nie mają szans znalezienia pracy.
Ustawowo osoba niepełnosprawna ma możliwości zatrudnienia w formach dostosowanych do jej możliwości psychofizycznych, tj.: Warsztaty Terapii Zajęciowej, przyjmujące formę rehabilitacji społecznej, spełniają założenia rehabilitacji zawodowej. W nich praca staje się celem samym w sobie, wartością a nie środkiem do uzyskania zabezpieczenia lub stabilizacji ekonomicznej.
„Praca jest wartością, która umożliwia jednostce pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Zapewnia jej materialne warunki egzystencji, określa rolę i status w ramach organizacji społecznej. Należy podkreślić, że praca oprócz funkcji ekonomicznej, spełnia też wiele innych – jest warunkiem, okazją lub sposobem realizacji wielu potrzeb poza ekonomicznych. Coraz częściej w przypadku choroby i niepełno- sprawności dostrzega się znaczenie pracy jako elementu rehabilitacji społecznej”
prof. R. Ossowski
Zakłady Aktywizacji Zawodowej zatrudniają osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności o niskiej wydajności pracy. Placówki te, mają stworzyć osobom niepełnosprawnym możliwość aktywności zawodowej i zatrudnienia dostosowanego do ich rzeczywistych możliwości, zapewniając samodzielność ekonomiczną. Liczba tych zakładów jest znikoma.
Do czasu wejścia w życie ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych w 1991 roku pracę w środowisku chronionym gwarantowały spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych, które funkcjonują i na obecnym rynku. Ustawa z dn. 9.05.1991 r. wprowadziła nową terminologię: Zakład Pracy Chronionej.
Do ZPChr przyjmowane są osoby niepełnosprawne i zdrowi pracownicy. W ogólnych założeniach w środowisku chronionym powinny być zatrudniane osoby ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, które ze względu na aktualny stan zdrowia nie mogą uzyskać zatrudnienia na otwartym rynku pracy. W rzeczywistości w zakładach tych pracują w większości osoby z orzeczonym lekkim stopniem niepełnosprawności a znaczna część pracodawców dba tylko o zachowanie niezbędnych wskaźników zatrudniania osób ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Płynność zatrudnienia w ZPCHr jest dość znaczna, w związku z tym coraz to nowe osoby niepełnosprawne mogą uzyskać zatrudnienie. Pomijając patologię wynikającą z polityki ekonomicznej i zatrudnieniowej poszczególnych zakładów, zjawisko to ma pozytywną stronę w zakresie naturalnej selekcji, takie jaka odbywa się na wolnym rynku, czyli zostaje zachowana zasada konkurencyjności. ZPChr ma określone statutowo i ustawowo obowiązki wobec osób niepełnosprawnych. Zaspokajając potrzeby, wynikające z aktualnego stanu zdrowia zatrudnianych pracowników niepełnosprawnych, nie powinny jednak pełnić roli opiekuna finansowego dla osób, które przejawiają niewłaściwy stosunek do pracy i powierzonych obowiązków.
Polityka Państwa i PFRON, promującea zatrudnianie osób niepełnosprawnych na wolnym rynku doprowadziła do „opłacalności zatrudniania niepełnosprawnego”, takie podejście nie sprzyja rozwojowi zawodowemu zatrudnionej osoby niepełnosprawnej, nie daje satysfakcji zawodowej oraz uznania współpracowników.
Zatrudnienie na otwartym rynku pracy przybiera zróżnicowane formy
Ostatnimi czasy w naszym kraju (głównie dzięki znacznym dotacjom) tworzy się zatrudnienie wspomagane. Polega ono na zatrudnianiu osoby niepełnosprawnej szczególnie ze znacznym stopniem niepełnosprawności na przystosowanym stanowisku pracy z pomocą drugiej osoby. Asystent lub instruktor wspomagający pomaga osobie niepełnosprawnej w przystosowaniu się do warunków pracy, poznanie zasad funkcjonowania zakładu, nabyciu niezbędnych umiejętności zawodowych. Pomoc ta jest udzielana do czasu uzyskania całkowitej samodzielności w zakresie czynności zawodowych i odpowiedniej wydajności, zgodnie z oczekiwaniami pracodawcy. Płaca asystenta refundowana jest przez Powiatowe Urzędy Pracy. (Rozporządzenie MPiPS z dn. 15.09.2004 w sprawie refundacji kosztów przystosowania stanowiska pracy, adaptacji pomieszczeń i urządzeń do potrzeb osoby niepełnosprawnej oraz kosztów zatrudnienia pracownika pomagającego osobie niepełnosprawnej DZ.U.04 Nr 215, poz. 2186 z poźn. zm.)
Inną formą zatrudnienia, jest zatrudnienie na stanowisku przystosowanym do psychofizycznych możliwości oraz potrzeb konkretnego pracownika niepełnosprawnego. Wymaga wyposażenia stanowiska pracy w dodatkowe narzędzia i urządzenia pomocnicze właściwe dla danego rodzaju niesprawności, kompensujące lub niwelujące deficyty biologiczne. Pracownik na takim stanowisku posiada również prawo do korzystania ze specjalnych uprawnień przysługujących tylko pracownikowi niepełnosprawnemu. Wyposażenie stanowiska pracy, częściowo lub w całości refundowane jest przez starostwa powiatowe. (Rozporządzenie MPiPS z dn. 17.10.2007 r. w sprawie zwrotu koszów wyposażenie stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej Dz.U. 07 Nr 194 poz. 1404)
Najbardziej pożądaną formą zatrudnienia, wynikającą z założeń rehabilitacji zawodowej, zapewniającą pełną integrację jest zatrudnienie na warunkach konkurencyjnych. Pracownik jest zatrudniany ze względu na swoje kwalifikacje i kompetencje zawodowe. Jest przyjmowany i pracuje na takich samych zasadach i warunkach, jak osoba sprawna, z takim samym zakresem obowiązków, odpowiedzialności i uprawnień lub przywilejów. Podjęcie pracy przez osobę niepełnosprawną na stanowiskach konkurencyjnych, mimo posiadanych kwalifikacji stawia tę osobę w trudniejszej (gorszej), sytuacji zawodowej. I tutaj pracodawca zatrudniając osobę niepełnosprawną może liczyć na wsparcie instytucji Państwowych w zakresie częściowej refundacji płacy osoby pracownika niepełnosprawnego. Rozporządzenie MP i PS z dn. 17.10.2007 r. w sprawie refundacji wynagrodzenia oraz składek na ubezpieczenie społeczne zatrudniającym osoby niepełnosprawne Dz.U. 07 Nr 194 poz. 1405 z póź. zm.)
Podjęcie pracy przez osoby niesprawne jest w większości przypadków utrudnione, z jednej strony ze względu na niższe kwalifikacje zawodowe (tylko 4,6 % osób niepełnosprawnych ma wykształcenie wyższe), a z drugiej strony z powodu obiegowych opinii, że osoba niepełnosprawna (nawet dobrze wykształcona) ma niższą wydajność ze względu na dysfunkcjonalność organizmu.
Systemową formą wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych zarówno w warunkach chronionych jak i w warunkach rynku otwartego jest pomoc publiczna udzielana od 1 stycznia 2004 r. przez PFRON. Wsparcie finansowe dotyczy rekompensaty finansowej z tytułu zwiększonych kosztów zatrudniania osób niepełnosprawnych. Obecny sposób wsparcia finansowego jest satysfakcjonujący dla pracodawców z otwartego rynku pracy, gdzie zatrudniane są osoby niepełnosprawne z niewielkimi ograniczeniami i dysfunkcjami. Natomiast środowisko pracy chronionej ponosi zwiększone nakłady finansowe, wynikające z ustawowych obowiązków, a przede wszystkim zatrudniają osoby niepełnosprawne o najwyższym poziomie niepełnosprawności.
Zmiany po 1 stycznia br. mogą doprowadzić do rezygnacji firm ze statusu ZPChr, lub do masowych zwolnień osób niepełnosprawnych ze znacznymi ograniczeniami, czego w ostatnich miesiącach mamy już dowody. Z dnia na dzień zwiększa się poziom bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych.
Duże wyzwanie stoi przed otwartym rynkiem pracy. Czy sprosta temu zadaniu? Czy jest w stanie „wchłonąć” osoby niepełnosprawne, które po likwidacji części zakładów pracy chronionej, będą szukać pracy na otwartym rynku pracy.
Miarą kultury społeczeństwa jest jego stosunek do najsłabszych jednostek. Pracownicy niepełnosprawni okażą się „silni” jeśli damy im szansę wykonywania satysfakcjonującej pracy.
